ایران با پذیرفتن مشروط بازرسی‌ها توپ را در زمین اروپا و امریکا انداخته و در چنین شرایطی بازگشت یا عدم بازگشت ماشه به سفر آقای پزشکیان به نیویورک و رایزنی‌های احتمالی پیش رو بستگی دارد. ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از هفته‌ها مذاکرات فشرده، با هدف ایجاد چارچوبی تازه برای همکاری و ازسرگیری فعالیت‌های پادمانی، به تفاهم رسیدند. در حالی که رافائل گروسی، مدیرکل نهاد پادمانی از این توافق به عنوان گامی مهم برای بازگشت بازرسی‌های هسته‌ای یاد کرده است، ایران اما تاکید دارد این چارچوب جدید با لحاظ کردن نگرانی‌های امنیتی و خطوط قرمز کشور، منطبق با مصوبه اخیر مجلس شورای اسلامی درباره تعلیق همکاری‌ها میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بعد از جنگ دوازده روزه است.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان در همین راستا اعلام کرد توافق قاهره تنها در صورتی معتبر خواهد بود که هیچ اقدام خصمانه‌ای از سوی تروییکای اروپایی، ازجمله فعال شدن مکانیسم ماشه، علیه کشورمان انجام نشود و همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در چارچوب قانون داخلی و مجوز شورای عالی امنیت ملی ادامه یابد. این درحالی است که اروپا و امریکا در واکنش به تفاهم اخیر تهران و نهاد پادمانی همچنان بر بازگشت سریع و کامل تعهدات پادمانی ایران تاکید دارند و نسبت به نبود جدول زمانی مشخص و محدودیت‌های دسترسی هشدار می‌دهند.
این موضوع، همراه با مخالفت‌های اخیر جناح‌های تندرو داخلی، آینده توافق قاهره را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. در همین حال گروهی از ناظران معتقدند چارچوب تازه ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌تواند مسیر پرچالش پرونده هسته‌ای ایران را به سمت کاهش تنش‌ها و بازگشت اعتماد نسبی پیش ببرد، مشروط بر آنکه تهران و نهاد پادمانی با علم به تبعات اجرایی نشدن توافق و بروز انعطاف ازسوی طرفین، گام‌های بعدی را برای اعتمادسازی عملیاتی کنند، اما گروه دیگری از تحلیلگران نیز همزمان هشدار می‌دهند فشارهای اروپا و امریکا و تهدید به بازگشت تحریم‌های شورای امنیت، احتمالا اعتبار هرگونه توافق میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را در معرض خطر قرار می‌دهد.
با این حال، زمان برای ایران به سرعت در حال اتمام است و این امر ضرورت تصمیم‌گیری سریع و دقیق را دوچندان کرده و نشان می‌دهد آینده تعامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و روند دیپلماسی هسته‌ای کشور، به‌شدت به نحوه مدیریت داخلی، مواضع بین‌المللی و ارزیابی واقعی طرف‌های غربی از حسن‌‌نیت تهران بستگی دارد. در همین راستا روزنامه «اعتماد» با هدف ارزیابی آینده توافق اخیر میان تهران و نهاد پادمانی با میانجیگری قاهره، با مرتضی مکی، کارشناس مسائل اروپا گفت‌وگو کرده است.
مکی ضمن تاکید بر اینکه ایران با توجه به محدودیت‌های حقوقی و سیاسی و ساختار قدرت بین‌المللی، توافق اخیر با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را زیرنظر شورای عالی امنیت ملی اجرا می‌کند، همزمان معتقد است اکنون توپ در زمین اروپا و امریکا برای تصمیم‌گیری درباره تعلیق یا بازگرداندن تحریم‌هاست که این مهم بستگی زیادی به تحولات هفته‌های آینده خواهد داشت.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
مرتضی مکی، کارشناس مسائل اروپا، در پاسخ به پرسش «اعتماد» درباره سناریوهای احتمالی در صورت اجرا یا عدم اجرای توافق اخیر ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفت: ابتدا باید بر مهم‌ترین گزاره‌های موجود تمرکز کرد و سپس روایت‌هایی که از سوی آقای عراقچی و آقای گروسی از توافق‌نامه‌های اخیر ارایه شده را مدنظر قرار داد.
به باور مکی، مهم‌ترین گزاره این است که ایران اکنون به این نتیجه رسیده که ادله حقوقی و سیاسی مبنی بر غیرقانونی بودن تصمیم اروپا برای بازگشت تحریم‌ها، قادر به جلوگیری از اقدام مخرب غرب علیه کشورمان نیست، زیرا در ساختار حقوق بین‌الملل که عملا بر اساس موازنه قدرت تعریف می‌شود، چنین استدلال‌هایی جایگاه چندانی ندارند.، بنابراین ایران ناگزیر به دفاع از امنیت و منافع ملی خود است. به گفته این کارشناس مسائل اروپا، طی چهار هفته گذشته ابتکارعمل‌های سیاسی متعددی از سوی ایران به اجرا درآمده است؛ از جمله پیش‌نویس قطعنامه‌ای که روسیه در شورای امنیت مطرح کرد، بیانیه سازمان همکاری شانگهای و حمایت‌های چین. این اقدامات در مجموع می‌تواند موضع ایران در برابر امریکا و تروییکای اروپایی را تقویت کند، اما واقعیت این است که ساختار و سازوکار قطعنامه ۲۲۳۱ و «اسنپ‌بک» به‌گونه‌ای طراحی شده که این نوع حمایت‌ها قادر به جلوگیری از تصمیمات احتمالی اروپایی‌ها نیستند، به‌ویژه آنکه روسیه به‌شدت در اوکراین درگیر است و چین نیز درباره ایران ملاحظات خود را دارد و همزمان حفظ روابطش با اروپا و امریکا را مدنظر قرار داده است. در نتیجه، اگر شرایط به مرحله تصمیم‌گیری جدی و صف‌آرایی در برابر غرب برسد، به احتمال زیاد این کشورها در کنار ایران نخواهند ایستاد. تجربه جنگ دوازده‌روزه نیز این واقعیت را آشکار ساخت.
مکی در ادامه به «اعتماد» گفت: با توجه به چنین شرایطی، آقای عراقچی به قاهره رفت و توافقی با رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، امضا کرد. اگر چه برداشت آقای عراقچی و آقای گروسی از این توافقنامه تنها در ظاهر متفاوت است اما متن توافق ثابت باقی مانده است. لذا در چارچوب این تفاهم‌نامه، اگرچه جزییات آن منتشر نشده، اما به گفته آقای عراقچی، هر اقدامی ازجمله بازرسی از تاسیسات هسته‌ای، به‌ویژه تاسیسات آسیب‌دیده که ذیل این توافق آمده، باید با هماهنگی شورای عالی امنیت ملی و سازمان انرژی اتمی ایران صورت گیرد و در چارچوب پروتکل‌های خاص تعریف‌شده باشد.
به باور مکی، بنابراین روند بازرسی‌ها و اصل بازرسی تغییر نکرده است، اما تاکید شده که تصمیمات در این زمینه با درنظر گرفتن منافع ملی کشور اتخاذ می‌شود. لذا در زمینه ازسرگیری بازرسی‌ها تفاوتی در مواضع آقای عراقچی و گروسی مشاهده نمی‌شود. همچنین پس از موضع‌گیری آقای علی لاریجانی و آقای عراقچی درباره برخی مفاد توافقنامه قاهره، واکنش ویژه‌ای ازسوی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مشاهده نشد و به نظر می‌رسد ایشان به خوبی دلایل اتخاذ چنین کنشی ازسوی تهران را درک کرده است، چراکه بخشی از واکنش‌های ایران با هدف اقناع یا پاسخگویی به جریان‌هایی انجام می‌شود که بدون درک درست از واقعیت‌ها، تلاش دارند ایران را در موضعی تقابلی قرار دهند.
این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه به «اعتماد» گفت: آقای عراقچی در مصاحبه اخیر خود همچنین تاکید کردند که دستگاه دیپلماسی صرفا مجری تصمیمات شورای عالی امنیت ملی است و تحت تاثیر جوسازی‌های اخیر قرار نمی‌گیرد. این نکته نشان می‌دهد که تفاهم‌نامه اخیر با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، با وجود برخی موانع احتمالی، کاملا زیرنظر شورای عالی امنیت ملی کشور اجرا می‌شود و فرآیندها به‌طور کامل کنترل می‌شود. در عین حال، ایران دو خواسته اروپایی‌ها را در چارچوب این توافقنامه برآورده کرده است؛ نخست همکاری با آژانس بین‌المللی و دوم تعیین تکلیف حدود ۴۰۸ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده که گفته شده در زیر کوه مدفون شده است. البته این مواضع نیز بخشی از سیاست ابهام هسته‌ای ایران محسوب می‌شود. با این حال، اکنون توپ در زمین اروپایی‌هاست تا مشخص کنند چگونه نسبت به این توافقنامه میان تهران و نهاد پادمانی واکنش نشان خواهند داد. با این همه به گفته مکی نقطه ضعف مورد توجه اروپا درقبال این توافق قاهره، نبود جدول زمان‌بندی مشخص در توافق میان تهران و نهاد پادمانی است، زیرا آنها همواره دنبال انتشار گزارش‌آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و دسترسی به مواد غنی‌شده در بازه زمانی مشخص بوده‌اند.
به باور این کارشناس مسائل سیاست خارجی حدود دو هفته دیگر موعد فعال‌سازی مکانیسم ماشه فرا می‌رسد و واکنش اروپا و امریکا نسبت به توافق قاهره تاکنون نشان داده که غرب همچنان به دنبال بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران است؛ به این دلیل ادعایی که ایران به دنبال خرید زمان برای تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ است، لذا تنها سناریوی محتمل، تمدید شش‌ماهه یا یک‌ساله تعلیق تحریم‌ها علیه ایران است تا روزنه‌ای برای ادامه دیپلماسی میان تهران و غرب باز بماند. با توجه به این شرایط، تحولاتی غیرقابل پیش‌بینی ممکن است در هفته‌های آینده رخ دهد، مانند آنچه در قاهره اتفاق افتاد و احتمال دارد این تحولات در حاشیه اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل نیز خود را نشان دهد.
مکی در پاسخ به دیگر سوال «اعتماد» درباره ارزیابی کنش‌های اخیر غرب در قبال اقدامات ایران، از جمله صدور بیانیه و نهایی شدن عدم تمدید تعلیق تحریم‌های شورای امنیت، توضیح داد: واقعیت این است که همچنان نقاط مبهمی در پرونده هسته‌ای ایران وجود دارد و سطح مطالبات دولت‌های غربی از تهران هنوز قابل توجه است. به همین دلیل نمی‌توان به صراحت گفت آیا اروپایی‌ها به تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ تمایل دارند یا ترجیح می‌دهند با فعال‌کردن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌ها، ایران را وادار به پذیرش خواسته‌های خود کنند، از جمله غنی‌سازی صفر درصدی. بدون شک با فعال شدن مکانیسم ماشه، خواسته‌های حداکثری دیگری نیز مطرح خواهد شد.
به باور مکی، دو نکته مهم اما درباره توافق اخیر ایران و نهاد پادمانی مورد توجه است: اول، چرخه زمانی بازرسی‌ها؛ طی دو هفته آینده باید مشخص شود ایران قصد دارد تا چه میزان توافقنامه امضا شده با نهاد پادمانی را اجرا کند یا جدول زمانی مشخصی در این زمینه ارایه دهد. واضح است که در این زمینه شورای عالی امنیت ملی تصمیم‌گیر است و دور از ذهن نیست که این نهاد تصمیم به اجرای توافقنامه ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بگیرد. نکته دوم، رویدادهای سیاسی است که طی روزهای آینده می‌تواند رخ دهد و تاثیر مهمی بر رویکرد امریکا و اروپا در زمینه تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ داشته باشد.
مکی تاکید کرد هر تصمیم سیاسی که در هفته‌های پیش‌رو اتخاذ شود، میزان آگاهی طرفین از تبعات تمدید یا فعال‌سازی مکانیسم ماشه را مشخص خواهد کرد. هم ایران و هم اروپایی‌ها به خوبی از خطرات بازگشت تحریم‌ها آگاه هستند؛ اروپایی‌ها اگر اقدام به بازگرداندن تحریم‌ها کنند، از روند برنامه هسته‌ای ایران کنار خواهند رفت، اما زیان اصلی را ایران متحمل خواهد شد، چرا که فعال‌سازی ماشه اگرچه تاثیری در تعداد تحریم‌های اعمالی ندارد، اما ایران بار دیگر تحت فصل هفت منشور سازمان ملل و تهدیدات امنیتی قرار خواهد گرفت و در شرایط امنیتی و اقتصادی سختی قرار می‌گیرد که تصمیم‌گیری را پیچیده می‌کند.
به گفته مکی، علم به وقوع چنین شرایطی، شکل‌گیری توافق قاهره را ممکن ساخت، بنابراین انتظار می‌رود در دو هفته آینده تحولات قابل‌‌توجهی رخ دهد تا ایران بتواند این پیچیدگی‌ها را مدیریت و در شش ماه آینده سایه تهدیدات اقتصادی، امنیتی و نظامی را کاهش دهد. این کارشناس مسائل اروپا در پاسخ به سوال دیگر «اعتماد» درباره امکان تمدید تعلیق تحریم‌ها توسط سه کشور اروپایی باتوجه به توافق اخیر تهران و نهاد پادمانی، خاطرنشان کرد: باید منتظر یک تصمیم جسورانه ازسوی حاکمیت بود که ممکن است در نیویورک اجرایی شود. یکی از شروط اروپایی‌ها برای تمدید مکانیسم ماشه، تعیین نحوه تعامل ایران با ایالات‌متحده است و روشن شدن این موضوع طی دو هفته آینده تعیین‌کننده خواهد بود.
به باور مکی، لازم است تاکید شود کسانی که از داخل بدون درک کامل شرایط اظهارنظر می‌کنند و وزیر خارجه کشورمان را تهدید می‌کنند، عملا در زمین امریکا و اسراییل بازی می‌کنند. شورای عالی امنیت ملی مطابق تصمیمات مقام معظم رهبری و ولی‌فقیه عمل می‌کند و هرگونه فشار یا تهدید خارج از این چارچوب، چه آگاهانه و چه ناشی از ناآگاهی، می‌تواند به ایران و تلاش‌ها برای خروج از وضعیت فعلی آسیب برساند، بنابراین برخورد با این نوع رفتارها و نظرات باید با جدیت و دقت بیشتری انجام شود.
مکی در پاسخ به سوال دیگر «اعتماد» درباره تاثیر توافق اخیر ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر مناسبات تهران و واشنگتن گفت: امریکا در واکنش به سیگنال‌هایی که ایران طی دو تا سه هفته گذشته ارسال کرده، تمایلی به مذاکره نشان نداده است. تا پیش از حملات تجاوزکارانه اسراییل به کشورمان، امریکا و شخص دونالد ترامپ آمادگی خود را برای گفت‌وگو با ایران اعلام می‌کردند. پس از جنگ دوازده‌روزه و شکسته شدن برخی تابوها و مشخص شدن میزان بازدارندگی ایران، امریکایی‌ها تلاش می‌کنند مطالبات خود را با نشان دادن عدم تمایل به رایزنی با ایران دنبال کنند و در این زمینه، پرونده ایران را تا حدی به اروپا واگذار کرده‌اند، مشابه آنچه درباره اوکراین انجام دادند.
مکی در ادامه به «اعتماد» گفت: در این مرحله نیز واشنگتن فعال‌سازی ماشه را به اروپا محول کرده و اروپایی‌ها نیز در این موضوع با امریکا و اسراییل همسو شده‌اند، بنابراین تفاوتی مشاهده نمی‌شود. با این حال، درِ گفت‌وگوها میان تهران و تروییکای اروپایی همچنان باز است و باید حفظ شود، زیرا در صورت دستیابی به توافق با اروپا، احتمالا واشنگتن نیز همراه خواهد شد. همزمان، سیگنال‌هایی از مقامات امریکایی دریافت شده که نشان می‌دهد طرف امریکایی به دنبال مذاکره مستقیم است و تمایلی ندارد روند گفت‌وگو از طریق میانجی پیش برود. تصمیم نهایی در این زمینه برعهده تهران و واشنگتن است و اهمیت بالایی دارد، از این رو فرصت حضور مقامات ایرانی در نیویورک بسیار مغتنم است.
