به گزارش حرف اضافه، فرونشست زمین، پدیده‌ای که بسیاری از کارشناسان آن را حتی خطرناک‌تر از زلزله می‌دانند، اکنون بخش‌های گسترده‌ای از ایران را درگیر کرده است. این بحران زیست‌محیطی که نتیجه بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است، تهدیدی جدی برای زیرساخت‌های شهری، بناهای تاریخی و حتی زندگی روزمره مردم به شمار می‌آید. درحالی‌که کشورهای مختلف جهان نیز با این پدیده دست‌وپنجه نرم می‌کنند، سرعت و گستره فرونشست در ایران در وضعیت هشدار قرار دارد.
فرونشست زمین در سال‌های اخیر بارها در اخبار سر و صدای زیادی به پا کرده است. این پدیده که ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، خشکسالی، مدیریت نادرست منابع آبی و توسعه شهری غیرعلمی است، در بسیاری از مناطق کشور ازجمله اصفهان، کرمان، مشهد و تهران به بحران تبدیل شده است.
تهران به‌عنوان پرجمعیت‌ترین شهر ایران و مرکز سیاسی-اقتصادی کشور، یکی از نقاط بحرانی فرونشست زمین محسوب می‌شود. مطالعات نشان می‌دهند که در برخی مناطق جنوبی و غربی تهران، نرخ فرونشست به بیش از ۲۵ سانتی‌متر در سال رسیده است، رقمی که بسیار فراتر از حد بحرانی در استانداردهای جهانی است. سازمان زمین‌شناسی کشور هشدار داده که این پدیده نه‌تنها به زیرساخت‌های شهری مانند مترو، جاده‌ها و خطوط گاز آسیب می‌زند، بلکه می‌تواند باعث فروپاشی ساختمان‌ها و ایجاد گسل‌های جدید در سطح شهر شود.
فرونشست چیست و چگونه به وجود می‌آید؟
فرونشست به نشست تدریجی سطح زمین بر اثر تخلیه آب‌های زیرزمینی و کاهش حجم لایه‌های خاک گفته می‌شود. این پدیده عمدتاً به دلیل استخراج بی‌رویه منابع آب، احداث سازه‌های سنگین بدون مطالعات ژئوتکنیکی، حفاری‌های غیرمجاز و تغییرات طبیعی در ترکیب زمین رخ می‌دهد.
وضعیت نگران‌کننده فرونشست در ایران
دکتر علی بیت‌اللهی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، درباره گسترش فرونشست در ایران می‌گوید:”به‌جز استان گیلان، تمامی استان‌های کشور با درجات مختلف درگیر این پدیده شده‌اند. حتی استان‌های مازندران و گلستان نیز در وسعت بسیار پهناوری دچار فرونشست هستند. در این میان، استان‌های خراسان رضوی، فارس، اصفهان و کرمان بیشترین میزان فرونشست را تجربه کرده‌اند. تهران نیز درگیر این بحران است و مناطقی از پایتخت شاهد نشانه‌های جدی فرونشست هستند. همچنین در جنوب کرج، ملارد، اشتهارد، هشتگرد و دشت قزوین نیز فرونشست به شکل نگران‌کننده‌ای در حال وقوع است.”
وی همچنین در رابطه با نرخ فرونشست در برخی نقاط کشور هشدار می‌دهد:
- کرمان و رفسنجان: بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال
- البرز (هشتگرد و جنوب آن): نزدیک به ۳۰ سانتی‌متر در سال
- مشهد (شمال‌غربی شهر): بیش از ۲۵ سانتی‌متر در سال
- فارس (مرودشت و تخت جمشید): حدود ۱۷ سانتی‌متر در سال
- اصفهان (کل محدوده شهری): ۱۵ سانتی‌متر در سال
مشهد؛ صدرنشین بحران فرونشست!
محمد درویش، کارشناس محیط زیست، در این باره می‌گوید:”طبق آخرین گزارش سازمان زمین‌شناسی، مشهد اکنون بیشترین میزان فرونشست را در میان کلان‌شهرهای ایران دارد. در مسیر مشهد-چناران، فرونشست شدیدی در حال وقوع است و حتی احتمال دارد که این بحران تا صحن مطهر حرم امام رضا (ع) نیز گسترش یابد و ترک‌های جدی در سازه‌های آن ایجاد کند.”
فرونشست چه خطراتی دارد؟
فرونشست زمین می‌تواند آثار مخربی در کوتاه‌مدت و بلندمدت به همراه داشته باشد:
- آسیب به زیرساخت‌های شهری: فرونشست باعث ترک‌خوردگی و تخریب ساختمان‌ها، خیابان‌ها، خطوط لوله و تأسیسات شهری می‌شود.
- افزایش احتمال سیلاب و فرسایش خاک: زمین‌های فرونشسته قدرت جذب آب را از دست می‌دهند و این موضوع خطر وقوع سیلاب‌های ناگهانی را افزایش می‌دهد.
- نابودی زمین‌های کشاورزی: کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و نشست خاک، زمین‌های کشاورزی را غیرقابل استفاده می‌کند.
- تخریب آثار تاریخی: مناطقی مانند تخت جمشید و میدان نقش جهان اصفهان در معرض آسیب جدی ناشی از فرونشست قرار دارند.
فرونشست در سایر کشورها؛ کدام مناطق بیشترین آسیب را دیده‌اند؟
فرونشست زمین تنها مختص ایران نیست و در برخی کشورهای دیگر نیز گزارش شده است:
- اندونزی (جاکارتا): به دلیل استخراج بی‌رویه آب زیرزمینی، جاکارتا با نرخ فرونشست ۲۵ سانتی‌متر در سال مواجه است.
- مکزیک (مکزیکوسیتی): برخی نقاط این شهر تا ۵۰ سانتی‌متر در سال نشست دارند.
- آمریکا (کالیفرنیا): دره سن‌خواکین سالانه ۳۰ سانتی‌متر فرونشست را تجربه می‌کند.
- چین (شانگهای): در اثر توسعه سریع شهری، مناطقی از این شهر با فرونشست جدی روبه‌رو شده‌اند.
چگونه می‌توان با فرونشست مقابله کرد؟
فرونشست یک بحران قابل پیشگیری است، به شرطی که اقدامات صحیحی اتخاذ شود. برخی از راهکارهای مهم عبارتند از:
- مدیریت صحیح منابع آب: کاهش برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی، استفاده از آب‌های سطحی و احداث سدهای کارآمد می‌تواند از فرونشست جلوگیری کند.
- افزایش بهره‌وری کشاورزی: اجرای طرح‌های آبیاری مدرن و کاهش مصرف بی‌رویه آب در کشاورزی می‌تواند نقش مهمی در کنترل این پدیده داشته باشد.
- توسعه زیرساخت‌های مقاوم: ساخت و ساز با رعایت استانداردهای مهندسی و مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها در برابر نشست زمین ضروری است.
- پایش و نظارت مستمر: استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و سیستم‌های سنجش از دور برای شناسایی و کنترل فرونشست بسیار موثر است.
- افزایش آگاهی عمومی: اطلاع‌رسانی به مردم و کشاورزان درباره عواقب برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی می‌تواند به کاهش این بحران کمک کند.
آیا مسئولان اقدامی کرده‌اند؟
محمد درویش درباره اقدامات دولت برای کنترل فرونشست می‌گوید:”طبق سند کاهش مصرف آب، هر سال باید ۳ میلیارد مترمکعب مصرف آب کشاورزی کاهش یابد، اما هنوز مشخص نیست که آیا این هدف محقق شده است یا خیر. حالا باید منتظر گزارش عملکرد معاونت وزارت کشاورزی باشیم تا ببینیم چه میزان از این اهداف اجرایی شده است و اگر نشده، چه کسانی مسئول هستند؟”
آینده‌ای که باید نگران آن باشیم
فرونشست زمین نه یک تهدید دوردست، بلکه یک بحران واقعی و در حال وقوع است. اگر همین حالا برای مهار این فاجعه اقدامی صورت نگیرد، در آینده نزدیک با مشکلاتی غیرقابل‌جبران در زیرساخت‌های شهری، کشاورزی و حتی مناطق مقدس و تاریخی مواجه خواهیم شد. این بحران یک هشدار جدی برای همه ماست؛ آیا هنوز هم می‌توان از آن چشم‌پوشی کرد؟
