جشنواره بین‌المللی فجر صنایع دستی سروسیمین، به‌عنوان یکی از معتبرترین رویدادهای هنری ایران، امسال در نهمین دوره خود از ۲ تا ۶ اسفند ماه در مجموعه سعدآباد تهران برگزار خواهد شد.
این رویداد مهم با حضور ۲۰۰ اثر فاخر از هنرمندان کشورهای مختلف، بار دیگر فرصتی برای معرفی و نمایش توانمندی‌های هنری ایران به جهان فراهم می‌آورد.
به گزارش حرف اضافه، اگرچه جشنواره‌های گذشته با استقبال گسترده‌ای روبه‌رو بوده‌اند، اما در کنار موفقیت‌ها، برخی انتقادها نیز در مورد این رویدادها مطرح شده است. از جمله این انتقادها می‌توان به عدم شفافیت در فرآیند داوری، کمبود تنوع در آثار، عدم حمایت کافی از هنرمندان، ضعف در بازاریابی و تبلیغات و همچنین عدم توجه کافی به نوآوری و طراحی‌های جدید اشاره کرد. این مسائل در کنار نحوه برگزاری جشنواره، همواره محل بحث و بررسی بوده‌اند.
با این حال، بخش‌هایی مانند تقدیر از پیشکسوتان و هنرمندان صنایع دستی و همچنین اختصاص بخش‌های «نشان فردا» و «نقش‌آفرین نوین» به هنرمندان جوان و کمتر شناخته‌شده، از نکات مثبت و قابل توجه جشنواره‌های پیشین بوده‌اند.در جشنواره پارسال، درخواست عجیبی از سوی کارشناسان شورای جهانی صنایع دستی مطرح شد؛ این درخواست، ارائه طرحی متفاوت از هنر« تتوی» استرالیا بود که ترکیبی از فرهنگ‌های بومی استرالیا و سنت‌های جدید جهانی را به نمایش می‌گذاشت. اگرچه این طرح به دلیل محدودیت‌های فرهنگی و هنری ایران پذیرفته نشد، اما نشان‌دهنده توجه جهانی به هنرهای سنتی و نوآورانه بود.
«مریم جلالی»، معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، در گفت‌وگو با خبرنگار حرف اضافه اعلام کرد که امسال در نهمین دوره جشنواره، با درخواست‌های مشابهی مواجه نبوده‌ایم. اما نکته جالب توجه این است که سال ۲۰۲۵ از سوی عربستان سعودی به عنوان سال صنایع دستی انتخاب شده است. برخلاف اینکه عربستان در حال حاضر جایگاه بالایی در زمینه صنایع دستی ندارد، جلالی این موضوع را به فال نیک گرفته و آن را فرصتی برای گسترش همکاری‌ها در زمینه صادرات صنایع دستی ایران می‌داند.
در گفت‌وگو با «مریم جلالی»، معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، که به‌عنوان متولی و برگزارکننده نهمین جشنواره صنایع دستی فجر در حال آماده‌سازی این رویداد است، از چالش‌ها، دستاوردها و چشم‌اندازهای آینده این جشنواره بیشتر آگاه شدیم:
سوال نخست را با بخش بین الملل آغاز می‌کنم؛ چه تعداد اثر و از چه کشور‌هایی در این دوره از جشنواره حضور دارند؟
در نهمین جشنواره بین‌المللی صنایع دستی فجر، ۲۰۰ اثر از ۲۰ کشور مختلف، از جمله انگلستان و برزیل، برای داوری بخش بین‌المللی این رویداد مورد بررسی قرار گرفتند. آثار هنری این جشنواره که از سوی هنرمندان برجسته کشورهای مختلف ارسال شده‌اند، به‌منظور انتخاب بهترین آثار در سه سالن از کاخ سعدآباد تهران به نمایش در می‌آید. آثار برگزیده این جشنواره در سه سالن از کاخ سعدآباد به نمایش در می‌آید و ارزیابان از کشورهای مختلف برای داوری آثار از شهرهای جهانی صنایع دستی و دیگر کشورها به ایران سفر می‌کنند.
همچنین علاوه بر ارزیابی آثار هنری، نشست‌های علمی تخصصی نیز برای داوران برگزار خواهد شد تا تبادل نظر در زمینه‌های مختلف صنایع دستی انجام شود.در این راستا، داورانی از تایلند و هند در نشست علمی با عنوان «گفتگوی رنگ‌ها» حضور خواهند داشت و دو لیدر از قزاقستان و تاجیکستان نیز در نشستی با عنوان «از واژه تا نقش» به بررسی ارتباط هنرهای دستی با زبان و فرهنگ‌های مختلف خواهند پرداخت.
درباره معیارهای داوری و ارزیابی آثار توضیح می‌دهید؟
هدف اصلی این جشنواره، تقویت زنجیره صنایع دستی در ایران و کمک به تحقق «اقتصاد هویت‌بنیان» است. این جشنواره تنها به‌عنوان یک رویداد فرهنگی محدود نمی‌شود، بلکه سه نمایشگاه مهم را نیز شامل می‌شود که به‌طور همزمان برگزار خواهند شد: نمایشگاه آثار برگزیده، نمایشگاه هدایای دیپلماتیک و نمایشگاه فروش عیدانه.
داوران، شامل ۴ داور خارجی و ۵ داور داخلی، با استفاده از یک سیستم کدگذاری شده، آثار را به‌طور شفاف و دقیق ارزیابی خواهند کرد.معیارهای اصلی برای ارزیابی آثار شامل «پیام و روایت هنری»، «کیفیت مواد اولیه»، «طراحی و خلاقیت»، «اصالت و هویت اثر» خواهند بود. در این فرآیند، توجه ویژه‌ای به حفظ هویت فرهنگی و تاریخی آثار هنری خواهد شد.
در بخش جنبی این جشنواره، چندین شاخص مهم برای معرفی و ارزیابی آثار منتخب وجود دارد. از جمله این شاخص‌ها می‌توان به «همای هنر»«چهره‌های ماندگار صنایع دستی»، «ترنج سیمین» و «رویش دوباره سرو» اشاره کرد. همچنین، جوایز ویژه‌ای برای دبیر جشنواره و نشان مخاطب در نظر گرفته شده است. داوری آثار در سه مرحله انجام خواهد شد و در نهایت، کتابی از آثار برگزیده این جشنواره منتشر خواهد شد. .
برخی از هنرمندان صنایع دستی معتقدند که داوری جشنواره سرو سیمین شفاف نیست و هیات داوران از جهت گیری‌های خاص پیروی می‌کنند،شما چه پاسخی به این نقد دارید؟
هرچه میزان محرومیت گروه‌های مختلف در یک رقابت بیشتر باشد، حفظ توازن و عدالت در ارزیابی آثار دشوارتر می‌شود. این مسئله به‌ویژه در جشنواره‌هایی که بر اساس ارزیابی کیفی عمل می‌کنند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. جشنواره‌هایی که دارای ارزیابی کیفی هستند، به‌خصوص آن‌هایی که تنوع زیادی دارند، نیاز به دقت بیشتری در سنجش آثار دارند. ما ۱۸ گروه کاری داریم و مشخص است که، برای مثال، هنر قلم‌زنی را نمی‌توان با آثاری که مرتبط با آیین محرم هستند، مقایسه کرد. بنابراین، جشنواره به معنای رقابتیِ متداول آن نیست، بلکه بیشتر بر نمادسازی، عمومی‌سازی و فرهنگ‌سازی تمرکز دارد تا بتواند آثار شاخص را معرفی کند و شاخص‌سازی انجام دهد.
در روند جدید داوری، شفاف‌سازی به شیوه سنتی حذف شده است. در سال‌های گذشته، فرآیند داوری به این شکل بود که در جلسات حضوری، داوران در نهایت متوجه می‌شدند که اثر متعلق به چه کسی است. اما اکنون، تمامی آثار ارسالی با یک کد شناسایی در سایت نمایش داده می‌شوند. در این روش، داور نه می‌داند که اثر متعلق به چه کسی است و نه از کجا آمده است.
ارزیابی آثار بر اساس هفت شاخصهای انجام می‌شود که در فراخوان جشنواره اعلام شده‌اند. این شاخص‌ها عبارت‌اند از: کیفیت فنی و هنری،ابتکار، خلاقیت و طراحی، استفاده از مواد باکیفیت و پایدار، پیام و روایت هنری ، تأثیرگذاری بر مخاطب ، اصالت و حفظ سنت‌ها مشارکت فرهنگی و تبادل بین‌المللی،
در سایت جشنواره، برای هر یک از این شاخص‌ها وزنی در نظر گرفته شده است. هر یک از داوران، که شامل هفت نفر هستند، به هر شاخص از ۱ تا ۱۰ نمره می‌دهند. در نهایت، بر اساس میانگین امتیازات، نتایج نهایی مشخص می‌شود. همچنین، هیچ‌کس نمی‌داند که کدام داور به کدام اثر چه نمره‌ای داده است. بنابراین، کل فرآیند داوری به‌صورت کاملاً شفاف و مطابق با فراخوان جشنواره پیش می‌رود.
تلاش شده است که کمترین میزان مداخله انسانی در فرآیند داوری وجود داشته باشد و از هرگونه تبانی جلوگیری شود. فضای مجازی این امکان را فراهم کرده که فرآیند داوری به شکلی عادلانه‌تر و بر اساس کیفیت واقعی آثار انجام شود. در نهایت، این تغییرات موجب می‌شود که جشنواره همچنان یک جشنواره کیفی باقی بماند.
در حال حاضر ۷هزار و ۴۹۷ اثر داخلی از ۴هزار و ۳۷۸ هنرمند به دبیرخانه ارسال شد که تعداد آثار خارجی ۱۹۸ اثر از ۲۰ کشور بوده است در مرحله داوری از کشورهای انگلیس، برزیل، پاکستان، تاجیکستان، اندونزی و … آثار به دست ما رسیده است. در بخش داخلی صنایع دستی بیشتر، آثار چوبی و حصیر به دبیرخانه فرستاده شده است. ضمن اینکه کمترین میزان مشارکت در بین گروه‌های صنایع دستی مربوط به صنایع دستی استخوانی و دریایی و کاغذی بوده است. همچنین ۸۵ خانم و ۱۱۵ آقا موفق به راهیابی به نمایشگاه آثار شدند. تلاش شد آمار را به سمت شفافیت پیش ببریم. تمام فرایندهای داروی بر اساس سایت بوده و قابل مشاهده است.
تا چه میزان در داوری آثار به این نکته توجه شده است که نوآوری در کنار اصالت قرار بگیرد؟
در داوری آثار، نوآوری یکی از شاخصهای اساسی ما است، اما این نوآوری باید در خدمت اصالت قرار گیرد. در واقع، نوآوری در نقطه تعادل ما قرار دارد. اگر نوآوری بدون توجه به اصالت باشد، ممکن است هویت آثار از بین برود، و از سوی دیگر، اگر تنها به اصالت توجه کنیم و نوآوری را نادیده بگیریم، پیشرفت و به‌روزرسانی در حوزه صنایع دستی اتفاق نخواهد افتاد. این یک مرز بسیار باریک است.
ما در داوری آثار به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته‌ایم که نوآوری ریشه در سنت و اصالت داشته باشد، اما در عین حال زمینه‌ساز رشد و پیشرفت نیز باشد. از نظر من، حوزه کارشناسی ما باید بتواند چیستی صنایع دستی را در دنیای مدرن، عصر تکنولوژی و فناوری بازتعریف کند و سهم تکنولوژی را در این حوزه مشخص نماید. در همین راستا، نشست‌هایی را با دانشگاه‌ها طراحی کرده‌ایم تا بتوانیم میان نوآوری و حفظ اصالت تعادل برقرار کنیم.
در برخی موارد، به‌جای مراقبت از سنت‌ها، در برابر نوآوری مقاومت شکل می‌گیرد، درحالی‌که باید سطح و میزان تأثیرگذاری تکنولوژی بر صنایع دستی و نوآوری را به‌درستی تعیین کنیم. گاهی نوآوری در فرآیند تولید رخ می‌دهد، گاهی در مواد اولیه، و گاهی در ترکیب هنرها. برای مثال، ترکیب زیورآلات با سفال یا ترکیب پته با هنر چرم‌دوزی نمونه‌هایی از این نوآوری‌ها هستند که به بقای صنایع دستی کمک می‌کنند. در طول تاریخ نیز صنایع دستی همواره با نوآوری زنده مانده است، بنابراین نباید در برابر نوآوری ایستادگی کرد، بلکه باید آن را در مسیر حفظ اصالت هدایت نمود.
تا چه میزان به استفاده از مواد پایدار و حفاظت از محیط زیست در آثار صنایع دستی این دوره از جشنواره توجه شده است؟
یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های صنایع دستی، استفاده از مواد اولیه پایدار است. صنایع دستی باید بر پایه موادی باشد که از محیط و اقلیم برخاسته‌اند، بنابراین ذاتاً دوستدار محیط زیست هستند.
تمام تلاش ما این است که مصرف عمومی صنایع دستی را ترویج کنیم، زیرا این محصولات نه‌تنها با طبیعت سازگارند، بلکه به پاسداشت هویت فرهنگی نیز کمک می‌کنند. برای مثال، برگ درخت خرما که ممکن است زباله محسوب شود، یا برگ نی از تالاب‌ها و حتی چوب‌های خشک‌شده در جنگل‌ها، همگی در صنایع دستی مورد استفاده قرار می‌گیرند. هیچ هنرمند صنایع دستی، درخت زنده‌ای را برای تولید آثار خود قطع نمی‌کند، و هیچ موجود زنده‌ای برای استفاده از شاخ، استخوان یا پوستش قربانی نمی‌شود.
ما در حال حاضر در حوزه چرم‌سازی، نوآوری‌هایی را اجرا کرده‌ایم که نمونه آن استفاده از چرم ماهی است. پوست ماهی که معمولاً دور ریخته می‌شود، با کمک هنرمندان فرآوری شده و به یک ماده اولیه ارزشمند تبدیل می‌شود. این نمونه‌ای از نوآوری در حوزه مواد اولیه است که ما در حال توسعه آن هستیم.
علاوه بر این، ماندگاری صنایع دستی نیز یکی از ویژگی‌های مهم آن محسوب می‌شود. وقتی یک اثر صنایع دستی مورد استفاده قرار می‌گیرد، به دلیل کیفیت بالا و دوام طولانی، ارزش سرمایه‌ای پیدا می‌کند. بنابراین، صنایع دستی نه‌تنها احترام به طبیعت را نشان می‌دهد، بلکه احترام به خود، احترام به فرهنگ و احترام به نسل‌های آینده را نیز در بر دارد.
در سال‌های گذشته و به خصوص پارسال بنا به درخواست شورای جهانی صنایع دستی شما درخواست‌هایی همانندحضور تتو استرالیا داشتید،آیا امسال هم‌شاهد چنین درخواست‌هایی بودیم؟
در سال‌های گذشته، به‌ویژه سال گذشته، درخواست‌هایی از کشورهای مختلف برای حضور در بخش بین‌المللی جشنواره دریافت شده است. به‌عنوان‌نمونه، درخواست‌هایی از استرالیا برای حضور در جشنواره وجود داشت که مرتبط با حضور« تتو» در صنایع دستی بودکه ازسوی شورای جهانی صنایع دستی ارائه شد..البته؛ باید گفت که تعیین‌کننده نهایی در این زمینه شورای جهانی صنایع دستی نیست، بلکه جشنواره‌ها می‌توانند درخواست‌ها را بررسی کنند و بر اساس سیاست‌ها و نیازهای خود تصمیم‌گیری نمایند.که ما هم این درخواست را نپذیرفتیم.
صنایع دستی باید خود را با تغییرات جهانی همگام کند و این امر به طور طبیعی در حوزه‌های مختلف درخواست‌هایی را به دنبال دارد. هر کشوری بر اساس اقلیم و فرهنگ خاص خود تقاضاهایی برای ثبت جهانی صنایع دستی ارائه می‌دهد. به‌عنوان نمونه، امسال یکی از اتفاقات مهم این است که عربستان سعودی سال ۲۰۲۵ را به‌عنوان «سال صنایع دستی» اعلام کرده است. اگرچه صنایع دستی عربستان تنوع زیادی ندارد و بیشتر شامل صنایعی چون سیاه‌چادر‌بافی و گلابتون‌دوزی می‌شود، این رویداد فرصتی برای تعامل و همکاری بیشتر بین ایران و عربستان خواهد بود و می‌تواند هیجانات جدیدی در حوزه صادرات صنایع دستی ایران ایجاد کند.
پس امسال و در نهمین دوره جشنواره درخواست خارج از عرف و عجیب نداشتید؟
در بخش بین‌الملل، شورای جهانی صنایع دستی مسئول تصمیم‌گیری و تعیین استانداردهای حضور کشورهای مختلف است. اما در نهمین دوره جشنواره، هیچ درخواست عجیب یا خارج از عرفی برای حضور در جشنواره دریافت نکرده‌ایم.
