پنجاه سال پیش؛ هیکل و گفت‌وگویی که تهران را تکان داد
پنجاه سال پیش، در روز ۲۴ شهریور ۱۳۵۴، روزنامه اطلاعات گفت‌وگوی محمد حَسَنین هیکل با محمدرضا پهلوی را که در روزنامه پرتیراژ «الانوار» منتشر شده بود، به فارسی ترجمه و منتشر کرد.
هیکل روزنامه‌نگاری مصری بود که به مدت ۱۷ سال سردبیری روزنامه «الاهرام» قاهره را برعهده داشت و بیش از ۵۰ سال به عنوان مفسر مسائل خاورمیانه فعالیت می‌کرد. هیکل یک‌بار در سال ۱۳۵۴ به ایران آمد و یک‌بار دیگر ۲۵ سال قبل از آن یعنی در سال ۱۳۲۹. این گفت‌وگو از آن گفت‌وگوهایی است که فقط از عهده یک روزنامه‌نگار مبرز برمی‌آید. هیکل طرفدار مصدق بود و شاه از این موضوع آگاهی داشت. همین مسئله کار را برای هیکل سخت می‌کرد تا طوری سوالاتش را بپرسد که شاه در برابر او گارد نگیرد و به گفت‌وگو تن دهد و مصاحبه جلو برود. از طرف دیگر، هیکل در قبال افزایش قدرت تسلیحاتی ایران، حضور نیروهای ایرانی در جنگ ظفار و سرکوب انقلاب کردستان نگرانی‌هایی داشت که آن‌ها را با ظرافت تمام مطرح می‌کند تا شاه را به پاسخ‌گویی مجاب کند.
خلیج؟ خلیج چی؟ خلیج‌فارس!
محمدرضا پهلوی پیش از پاسخ‌گویی به سؤالات هیکل سعی می‌کند به نحوی به هیکل حمله کند و بی‌طرفی روزنامه‌نگارانه او را به چالش بکشد: «به همه سؤال‌های شما جواب خواهم داد ولی قبل از آن یک موضوع را از شما می‌پرسم، یک سؤال فرعی دارم و یا ممکن است به نظر شما فرعی جلوه کند، ولی من آن را نه‌تنها از نظر تاریخی مهم می‌دانم بلکه از نظر روحی نیز مهم است. شما در ضمن صحبت دو بار کلمه خلیج را ذکر کردید ولی هیچ اسمی از این خلیج نبردید. گفتید «خلیج» و سکوت کردید. آیا این خلیج نام ندارد؟ بگذارید از شما بپرسم شما وقتی در مدرسه درس می‌خواندید این خلیج را چه نام می‌بردید؟»
هیکل در جواب می‌گوید: «درست است. در مدرسه و در سال‌های خیلی دور نام خلیج را یاد گرفتیم، یاد گرفتیم که نام آن خلیج‌فارس است.»
بقیه ماجرا را به قلم هیکل بخوانیم:
شاهنشاه گفتند: در سال‌های خیلی دور نه، حتی این اواخر آن را خلیج‌فارس می‌گفتند. من خودم یک‌بار از رادیو نطق عبدالناصر را گوش می‌دادم. شخصا شنیدم که از قومیت عرب سخن می‌گفت و اظهار می‌داشت که از خلیج‌فارس تا اقیانوس اطلس… چندین بار او در نطق خود عبارت خلیج‌فارس را به کار برد. چطور شد که ناگهان چند سال پیش تصمیم گرفتید طبیعت و تاریخ را تغییر دهید و نام آن را خلیج عربی گذاشتید. چرا؟ از شما می‌پرسم چرا؟
شاهنشاه در اظهارات خود خیلی جدی بودند و از صمیم قلب به آن‌چه می‌گفتند معتقد بودند. من اعتراف می‌کنم که انتظار آن را نداشتم و جواب قانع‌کننده‌ای هم نداشتم.»
اگر کسی در منطقه صاحب بمب اتم شود، ایران هم باید اتمی شود
گفت‌وگو بلند است و سوالات و جواب‌ها خواندنی. از این‌جا به بعد هرچه می‌خوانید پاسخ‌های شاه است به هیکل:
* می‌خواهیم در منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم نیرومند باشیم. یعنی باید ضعیف باشید تا دیگران نترسند و نگران نشوند؟ هیچ دولتی نیست که سیاست دفاعی خود را بر این اساس پایه‌ریزی کند، هر دولتی مخصوصا دولتی که در منطقه مهمی از جهان دارای نقش است و ثروتی دارد که می‌تواند مورد آزمندی آزمندان قرار گیرد باید نیرومند باشد.
* این قدرت نظامی که ما پایه می‌گذاریم علیه هر گونه تهدیدی خواهد بود که ما را هدف قرار دهد. با تهدید ضعیف‌تر از قدرت خود ابدا مواجه نیستیم.
* قدرت مسلح نوعی قفل پشت در خانه است که حتی برای مدت‌زمانی هم که شده مقاومت می‌کند و به ما و دوستان‌مان و هر کسی که قصد کمک به ما را داشته باشد فرصت می‌دهد. این سیاست ماست.
* ما خواستار روابط حسنه با دنیای عرب هستیم.
* ما به دو جهت خواستار این نیستیم که ایران مالک بمب اتمی شود؛ یکی، هزینه آن بسیار است. دیگری، ما آن را نظیر کشتی و موشک در اختیار نداریم تا آن را به هدف‌های موردنظر برسانیم، اما به‌وضوح می‌گویم هر کس که سر از بوته درآورد و خواست در این منطقه بمب اتمی در اختیار داشته باشد، بدون شک ایران هم باید این بمب را داشته باشد.
* در حال حاضر، تلاش اصلی ما روی دفاع هوایی است… می‌خواهیم نیروی هوایی ایران را در برابر هر گونه تجاوزی به یک قدرت غیرقابل شکست درآوریم. ما باید این قدرت را داشته باشیم که هر هواپیمای دشمن یا متجاوز را در فاصله دویست یا سیصد کیلومتری اراضی ایران سرنگون کنیم.
* مطبوعات اسرائیل تنها نشریاتی هستند که ما را به حملات شدید می‌گیرند، اما این برای ما مهم نیست. ما به زمامداران اسرائیل گفته‌ایم که شما نمی‌توانید تمامی جهان عرب را اشغال کنید، آن‌چه که شما خواستار انجام آن هستید بدین نیاز دارد که اسرائیل لااقل یک کشور ۲۰ یا ۳۰ میلیون نفری باشد یعنی ده برابر جمعیت فعلی اسرائیل و این غیرممکن است، اما آن‌ها نصیحت را نمی‌پذیرند.
* آینده از آن صنعت پتروشیمی است. باید ایران یک کارخانه پتروشیمی باشد. ما امروز سعی در خرید تکنولوژی هم داریم. ما نمی‌خواهیم مانند دیگران ساختمان‌های لندن و پاریس و نیویورک را خریداری کنیم. سرمایه‌های ما در خارج اینک بیش از هزار میلیون دلار است. این مبلغ همه در تکنولوژی سرمایه‌گذاری شده است.
